Waterplan Antwerpen zet in op ruimtelijke kwaliteit van water

Water en Antwerpen zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Toch is water vandaag weinig tastbaar in de binnenstad. Om van Antwerpen opnieuw een watersensitieve stad te maken, werkt de dienst Publieke Ruimte aan de uitwerking van een Waterplan. Dit plan moet een antwoord bieden op de gevolgen van de klimaatverandering en bovenal de ruimtelijke kwaliteit van water in het daglicht plaatsen.  

Water in al zijn facetten opnieuw een plaats geven in de stad. Dat is het opzet van het Waterplan. “Met het oog op de klimaatverandering moeten we ons openbaar domein inrichten rekening houdend met droogte, en waterschaarste en -overlast”, legt Samuel Van de Vijver, projectleider Waterplan bij de dienst Publieke Ruimte van de Stad Antwerpen, uit. “Maar het Waterplan is bovenal een positief verhaal over de kwaliteiten van water. Antwerpen is ontstaan aan de Schelde en in de Scheldedelta. De stad heeft haar ontwikkeling grotendeels te danken aan water. Momenteel is deze relatie met water echter meer en meer naar de achtergrond verdwenen. Water brengt nochtans enorme ruimtelijke kwaliteiten met zich mee. Door water zichtbaar te maken in het openbaar domein, maar ook op privaat domein, verhoogt de leefbaarheid, hittebestendigheid, waterveiligheid… Met dit plan willen we van Antwerpen opnieuw een waterstad maken.” 

De verholen waterstad is nog steeds op verschillende plaatsen aanwezig. Zo tonen de Ruien een deel van de geschiedenis van Antwerpen met het water. (Beeld: Stad Antwerpen – Stefan Dewickere)

Drie watersteden
Een studieteam van ontwerpers, ingenieurs en communicatiespecialisten is begin dit jaar aangesteld voor de ontwikkeling van het Waterplan. Het team is een samenwerkingsverband tussen De Urbanisten (NL), Witteveen+Bos (BE & NL) en Common Ground (BE). Het Waterplan zal klaar zijn tegen de zomer. De analysefase is momenteel afgerond. Samuel Van de Vijver: “In onze analyse hebben we gemerkt dat Antwerpen gelezen kan worden als drie watersteden. Een verholen waterstad, waarmee we doelen op de historische water(infra)structuren die aanwezig zijn (geweest) in de stad. Denk aan waterlopen die verlegd of ingebuisd zijn, militaire omwallingen met grachten, stadsvijvers en hoven die verdwenen zijn. Een tweede waterstad die we gedetecteerd hebben, is de natuurlijke waterstad. Hiermee doelen we op de natuurlijke systemen zoals de topografie, de nog aanwezige natuurlijke waterlopen, de bodemsamenstelling, de grondwaterstand… We merken dat deze elementen op een aantal plaatsen nog zichtbaar zijn en een grote meerwaarde betekenen, zoals in het Rivierenhof. Tot slot zien we dat de artificiële waterstad, die bestaat uit technische rioleringsnetwerken, pompstations, zuiveringsstations… momenteel de meest dominante is binnen ons huidige watersysteem.”

“Om de kwaliteiten van water voor een grootstad als Antwerpen opnieuw zichtbaar te maken, is het volgens ons belangrijk naar een nieuw evenwicht te streven tussen de drie watersteden. De afgelopen decennia hebben we steeds ingezet op het zo snel mogelijk lozen van ons water, om de stad zo verder te kunnen uitbreiden, ontwikkelen en verbeteren. We merken echter dat de klimaatverandering ons nieuwe randvoorwaarden oplegt die we niet enkel met het artificiële systeem kunnen oplossen. Dit betekent uiteraard niet dat we het rioleringsstelsel niet meer nodig hebben. Het is net zaak om te kijken waar dit aangevuld kan worden en kan samenwerken met het natuurlijke systeem. Denk bijvoorbeeld aan de mogelijkheden van infiltratie, buffering in groenzones… Zelfs het historische systeem, of wat er van overblijft, kan misschien ingezet worden om onze stad watersensitiever te maken.”

Conceptkaart van Antwerpen als waterstad (Beeld: De Urbanisten)

Micro- en macroschaal
Hoewel het Waterplan nog in opmaak is, zijn de krachtlijnen al uitgezet.  “We werken op twee parallelle sporen”, licht Samuel Van de Vijver toe. “Enerzijds zijn er de grote waterstructuren zoals de waterlopen, valleien en bijvoorbeeld de polderstructuren die nog min of meer in stand worden gehouden in het noorden van Antwerpen. In het Waterplan willen we een visie vormen op hoe we daarmee om zullen gaan. Moeten we deze structuren in ere herstellen of bekijken waar we ze in relatie kunnen brengen met wateroverlast? Anderzijds werken we ook op microschaal, van wijk tot straat en zelfs tot kruispunt of speelpleintje. Hoe hoog moet de dorpel van een voetpad zijn bijvoorbeeld zodat het water niet kan binnenstromen in de huizen en ook elders geen wateroverlast kan veroorzaken? We willen bouwstenen aanreiken aan ingenieurs en ontwerpers die dagelijks bezig zijn met de heraanleg van onze stad, zodat zij Antwerpen op maat van het water kunnen ontwikkelen.”  

Waterbewustzijn creëren
Maar de stad kan het niet alleen. Pakweg 70 % van de oppervlakte in Antwerpen is eigendom van particulieren. “De grootste winst ligt dan ook op dit terrein”, benadrukt Samuel Van de Vijver. “De stad heeft wel een voorbeeldfunctie te vervullen en kan zeker bijdragen aan het creëren van het waterbewustzijn, door bijvoorbeeld in het openbaar domein volop te investeren in watersensitief ontwerp. Op het private domein zijn er heel wat maatregelen te nemen, die we ook als stad al ondersteunen. Denk maar aan de premies die vanuit het Ecohuis gegeven worden voor de aanleg van groendaken. Daarnaast zijn het ontharden van bijvoorbeeld parkeerplaatsen of speelplaatsen, maar ook het vasthouden en hergebruiken van hemelwater voor besproeiing van planten of zelfs sanitaire doeleinden interessant. Deze ogenschijnlijk zeer kleine ingrepen kunnen een grote impact hebben op de watersensitiviteit én op de waterfactuur. Waterbewustzijn stimuleren bij de burgers en de bedrijven is een van de belangrijkste pijlers van het Waterplan.” 

Op enkele plaatsen, zoals in het Rivierenhof, kan de natuurlijke waterstad nu al ervaren worden. (Beeld: Stad Antwerpen – François de Heel)

Handleiding
Eens het Waterplan is afgerond, is het de bedoeling het uit te rollen over de stad. Toch betekent dit niet dat er vandaag nog niets rond water beweegt in Antwerpen. “We hebben vandaag al een hemelwaterplan, maar dit is opgemaakt vanuit rioleringsstandpunt, terwijl het Waterplan de nadruk legt op het openbaar domein. Bij nieuwe wijken zoals Groen Zuid, Silsburg en Park Spoor Noord wordt vandaag al sterk ingezet op de ruimtelijke kwaliteit van water, maar dit gebeurt vaak nog ad hoc. Het Waterplan zal een kader en handleiding vormen van hoe om te gaan met water in elk deel van de stad.”